ΕΚΚΛΗΣΙΑ και ΔΙΑΚΟΝΙΣΣΕΣ

Του Διακόνου Θεοδώρου Χατζηευστρατίου.

    Η φεμινιστική κίνηση και μία εκκοσμικευμένη σύγχρονη αντίληψη για το γυναικείο φύλο έθεσαν τα τελευταία χρόνια το ζήτημα της Ιερωσύνης των γυναικών και κατά συνέπεια, αφού αυτή δεν πραγματοποιείται στην Ορθόδοξη Εκκλησία, προέβαλαν την κατηγορία ότι η γυναίκα υποτιμάται μέσα στην Εκκλησία.

    Η διδασκαλία της Εκκλησίας πάνω σ' αυτό το θέμα στηρίχθηκε στην Αγία Γραφή και στην εκκλησιαστική παράδοση και πράξη των Αγίων και πιστεύει στην ισοτιμία των δύο φύλων, που έχουν αμφότερα τις ίδιες δυνατότητες σωτηρίας. Με το Βάπτισμα και το Χρίσμα, η γυναίκα μετέχει στην γενική Ιερωσύνη του Χριστού και επιτελεί, μαζί με τον υπόλοιπο λαό, τα μυστήρια και τις αγιαστικές πράξεις της Θείας Λατρείας ως ένα Σώμα, το Σώμα της Εκκλησίας. Όπως ο άνδρας, έτσι και η γυναίκα ανήκει στον λαό του Θεού-αφού πλάστηκε «κατ' εἰκόνα Θεοῦ», με σκοπό να φθάσει στο «καθ' ὁμοίωσιν», δηλαδή την θέωση.

    Ένας θεσμός που μας έρχεται από την πρώτη χριστιανική εποχή, υποστηρίζει την αλήθεια όλων αυτών και φανερώνει την τόλμη της αρχαίας Εκκλησίας είναι ο θεσμός των Διακονισσών. Διακόνισσες υπάρχουν από την αποστολική εποχή και μάλιστα εγκαθίσταντο στο λειτούργημά τους με Χειροτονία, που έχει μορφολογική ομοιότητα με την Χειροτονία του Διακόνου.

Η ιστορία των Διακονισσών

    Διακόνισσες υπήρξαν από την πρώτη αποστολική εποχή με κύριο έργο την συντήρηση των πτωχών γυναικών, όπως αντίστοιχο έργο είχαν οι άνδρες Διάκονοι της πρώτης Εκκλησίας, οι οποίοι βοηθούσαν τους Αποστόλους στο έργο της συντηρήσεως των πτωχών.

    Πρώτη μαρτυρία περί διακόνων γυναικών θεωρείται το χωρίο του Αποστόλου Παύλου (Ρωμ. 16, 1-2), στο οποίο μνημονεύεται η διακόνισσα Φοίβη, η οποία υπηρετούσε στην Εκκλησία, που παροικούσε στις Κεγχρεές πλησίον της Κορίνθου. Συνιστά δε στους χριστιανούς της Ρώμης να την υποδεχθούν «ἐν Κυρίῳ», όπως θα υποδέχονταν μια αγία. Αλλά και το χωρίο Α΄Τιμ. γ΄ 11, κατά την γνώμη πολλών αρχαιοτέρων και νεωτέρων ερμηνευτών αναφέρεται πιθανώς σε γυναίκες καθιερωμένες στο λειτούργημα των Διακονισσών. 

    Το 111 ή 112 μ.Χ. ο Πλίνιος ο νεώτερος, σε επιστολή του προς τον αυτοκράτορα Τραϊανό, αναφέρει την ύπαρξη Διακονισσών στην Βιθυνία. Περί «γυναικών διακόνων» ή «διακονισσών» ομιλούν ακόμη οι αποστολικοί Πατέρες Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, ο Ωριγένης, το μεγαλύτερο μέρος της διασωθείσης σε μετάφραση «Διδασκαλίας των Αποστόλων», οι «Αποστολικές Διαταγές», η «Διαθήκη του Κυρίου Ιησού Χριστού», οι κανόνες τοπικών και οικουμενικών Συνόδων, διάφορα φιλολογικά, ιστορικά, και αρχαιολογικά μνημεία των βυζαντινών συγγραφέων, τα λειτουργικά κείμενα, επιτύμβιες επιγραφές, η νομοθεσία των βυζαντινών αυτοκρατόρων κλπ. Όλοι αυτοί ομιλούν για την ύπαρξη «διακόνων γυναικών».

    Χαρακτηριστικά να αναφέρουμε πως την εποχή του Ιουστινιανού στην Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως διακονούσαν 40 Διακόνισσες. Στην Ανατολή, Διακόνισσες χειροτονούνταν μέχρι το τέλος της Ρωμαίικης Αυτοκρατορίας. Κατά τους τελευταίους βυζαντινούς χρόνους φαίνεται ότι αυτό συνέβαινε σπανιότερα, τόσο εξαιτίας της αποξένωσης των Διακονισσών από την ενοριακή ζωή και του περιορισμού τους στα Μοναστήρια, όσο και εξαιτίας διαφόρων καταχρήσεων και παρεκτροπών εκ μέρους των Διακονισσών, ιδιαίτερα στις αιρετικές «εκκλησίες». Επίσης, μετά την καθιέρωση του νηπιοβαπτισμού η ύπαρξή τους δεν ήταν αναγκαία, τόσο για την κατήχηση, όσο και για την τέλεση του βαπτίσματος. Το γεγονός όμως αυτό καθόλου δεν σημαίνει την τελεία κατάργηση και εξάλειψη του θεσμού αυτού, αλλά τον ατόνισή του, ιδίως μετά την δεύτερη άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Οθωμανούς.

Κριτήρια χειροτονίας Διακονισσών

    Αν και αναφέρονται κάποιοι ιεροί Κανόνες τοπικών συνόδων και κάποια έργα της μεταποστολικής περιόδου (2ος-3ος αιώνας μ.Χ.) που αναφέρονται στην χειροτονία Διακονισσών, στα κριτήρια και στις προϋποθέσεις της, θα αρκεστούμε στον 15ο ιερό Κανόνα της Δ΄ Οικουμενικής Συνόδου που ορίζει «διάκονον μὴ χειροτονεῖσθαι γυναίκα πρὸ ἐτῶν τεσσαράκοντα καὶ ταύτην μετὰ ἀκριβοῦς δοκιμασίας», δηλαδή να μη χειροτονείται καμία Διακόνισσα εάν δεν έχει συμπληρώσει το 40ο έτος της ηλικίας της και εάν δεν έχει περάσει από «ἀκριβῆ δοκιμασία». 

    Ο Θεόδωρος Βαλσαμών, νομικός εκκλησιαστικού δικαίου και τιτουλάριος ορθόδοξος Πατριάρχης Αντιοχείας τον 12ο αιώνα, μας πληροφορεί ότι οι προς χειροτονίαν Διακόνισσες εξελέγοντο από τις τάξεις των μοναζουσών, ήταν εκλεκτές μοναχές, ή και ηγουμένες γυναικείων μοναστηριών (παράδειγμα η περίφημη Ολυμπιάδα η οποία ήταν Ηγουμένη Μοναστηριού), αν και υπήρχαν κατά καιρούς γυναίκες «μονάγαμοι ἐγκρατευσάμεναι» και σύζυγοι Επισκόπων. Επίσης, άλλες προϋποθέσεις για χειροτονία Διακονίσσης είναι να είναι «χήρα μονόγαμος, πιστὴ καὶ τιμία» (Απ. Διαταγές βιβλ. στ΄κεφ. 17ο MIGNE τόμ. 1 στίχ. 957), να είναι «χηρεύσασαι ἀπὸ μονογαμίας» (Επιφανίου Κύπρου, «περί πίστεως…» MIGNE τόμ. 42 στίχ. 825), και κατά την 6η Νεαρά του Ιουστινιανού «ἑνὸς ἀνδρὸς γαμεταὶ γενόμεναι» χήρες (R. SCHOELL-G. KROLL σελ. 43). Πολύ ευπρόσδεκτες στις τάξεις των Διακονισσών ήταν και χήρες, οι οποίες υπήρξαν εκλεκτές χριστιανές μητέρες, καθ’ όσον αυτές «διὰ τῆς ἀπὸ τῆς ἀνατροφῆς τῶν τέκνων αὐτῶν κτησθείσης πείρας» ηδύναντο να καθοδηγούν τις νεαρές χριστιανές μητέρες στο πολυσχιδές έργο τους (MIGNE P.L. τόμ. 2 στίχ. 951 «παράβ. Τα υπό του Τερτυλλιανού περί των χηρών-διακονισσών λεγόμενα»).

    Διακόνισσες που τα ονόματά τους είχαν άμεσο σύνδεσμο με τη ζωή και τις διώξεις του ιερού Χρυσοστόμου και έχουν διασωθεί είναι: η αγία Ολυμπιάδα, η Σιλβίνα, η Πενταδία, η Πρόκλα, η Αμπρούκλη, η Σαβινιανή, η Ελισσανθία, η Μαρτυρία και η Παλλαδία. Διακόνισσα ήταν, επίσης, και η φίλη της Οσίας Μακρίνας (αδελφής του Μεγάλου Βασιλείου) Λαμπαδία. Ονομαστή Διακόνισσα υπήρξε και η σύζυγος του αγίου Γρηγορίου Νύσσης, Θεοσέβεια, η οποία χειροτονήθηκε Διακόνισσα αμέσως μετά την χειροτονία του συζύγου της ως Αρχιεπισκόπου. Γνωστή διακόνισσα μητέρα είναι η ζήσασα κατά τον 5ο αιώνα μ. Χ. Κελερίνα, την οποία ο Θεοδώρητος Κύρου παρηγορεί για την κοίμηση του παιδιού της.

   

Η αποστολή των Διακονισσών

    Πρώτα-πρώτα να διευκρινίσουμε ότι οι Διακόνισσες δεν ανελάμβαναν έργο Διακόνου εκφωνώντας δεήσεις (...τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν, παρὰ τοῦ Κυρίου αἰτησώμεθα κλπ) ή παραγγέλματα προς τον λαό (π.χ. Πρόσχωμεν, Σοφία· Ὀρθοί, Στῶμεν καλῶς κλπ). Αυτό δεν υπήρξε ποτέ μέσα στα καθήκοντα των Διακονισσών! Όπως επεσήμανε ο άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης «ἡ Διάκονος (…) κατὰ τὰς Ἀποστολικὰς Διαταγὰς δὲν φαίνεται νὰ ἐπιτελῇ τὴν ἐν τῷ βήματι τῶν Θείων Μυστηρίων λειτουργίαν τοῦ ἄρρενος Διακόνου, ἀλλὰ τὴν ἔξω τοῦ βήματος.(…..) Καὶ πάλιν, ὅτι μεν Διακονισσῶν τὸ τάγμα εἶναι στὴν Ἐκκλησίαν, ὄχι διὰ νὰ ἱερατεύη, οὐδὲ διὰ νὰ ἐπιχειρῇ νὰ συγχωρῇ τί, ἀλλὰ διὰ τὴν σεμνότητα τοῦ γένους τῶν γυναικῶν (…)» [Πηδάλιο Αγίου Νικοδήμου Αγιορείτου, Υποσημείωση (1), Συμφωνία ΙΘ' Κανόνος πρώτης Συνόδου, σελ. 149, εκδ. Ρηγόπουλου)

    Μερικά από τα καθήκοντα των Διακονισσών ήταν η φύλαξη των εισόδων του Ναού (ειδικά του χώρου όπου στέκονταν οι γυναίκες), ώστε να μην εισέλθει κάποιος άπιστος ή αμύητος και η καθαριότητα και η ευταξία του Ναού. Οι Διακόνισσες έδιναν το σύνθημα της συμμετοχής των γυναικών στην ψαλμωδία και μετέδιδαν την Θεία Κοινωνία κατ' οίκον στις γυναίκες όταν χρειαζόταν και όχι την ώρα της Θείας Λειτουργίας. Άλλος σπουδαίος τομέας εργασίας των Διακονισσών ήταν η ιεραποστολική, κατηχητική και διδακτική τους εργασία στον γυναικείο κόσμο. Μόνο που το κήρυγμα μέσα στον Ναό δεν επιτρεπόταν ρητώς γι’ αυτές. Οι Διακόνισσες, αφ’ ενός προσείλκυαν πολλές γυναίκες του εθνικού κόσμου στην χριστιανική πίστη και αφ’ ετέρου διενεργούσαν την Κατήχηση των κατηχουμένων γυναικών. Διδάσκοντάς τες τις αλήθειες του Συμβόλου της Πίστεως, τον τρόπο αποκρίσεως στις ερωτήσεις του εκκλησιαστικού λειτουργού κατά την ώρα του βαπτίσματος, όπως και τους κανόνες Χριστιανικής συμπεριφοράς πριν το Βάπτισμα και μετά απ’ αυτό. Και, τρίτον, δίδασκαν και νουθετούσαν πολλές φορές τις βαπτισμένες γυναίκες, είτε ομαδικά, είτε προσωπικά σε ζητήματα που αφορούσαν άλλοτε μεν στην προσωπική ή οικογενειακή ή κοινωνική ζωή της γυναίκας, άλλοτε δε στο χρέος μιας αφιερωμένης στον Θεό γυναίκας.

    Επειδή στην αρχαία Εκκλησία δεν υπήρχε έντονα ο νηπιοβαπτισμός, η σπουδαιότερη λειτουργική υπηρεσία των Διακονισσών ήταν αυτή του Βαπτίσματος. Η παρουσία τους ήταν αναγκαία για την κόσμια τέλεση του Μυστηρίου. Ο Άγιος Επιφάνιος Κύπρου περιγράφει το έργο των Διακονισσών: ο θεσμός ήταν αναγκαίος ένεκα της «σεμνότητος τοῦ γυναικείου γένους, ἤ δι’ ὥραν λουτροῦ (δηλαδή του Μυστηρίου της Βαπτίσεως), ἤ ἐπισκέψεως πάθους, ἤ πόνου καὶ ὅτε γυμνωθείη σῶμα γυναίου, ἵνα μὴ ὑπὸ ἀνδρῶν ἱερουργούντων θεαθείη». Οι Διακόνισσες βοηθούσαν στην ένδυση και έκδυση των βαπτιζομένων γυναικών και διενεργούσαν την επίχριση του σώματος δια του εφορκιστού ελαίου και του αγίου μύρου, εφ’ όσον ο Επίσκοπος ή ο Πρεσβύτερος έχριε μόνο το μέτωπο. 

Χειροτονία ή χειροθεσία Διακονίσσης;

    Η τάξη και οι ευχές που αναφέρονται σε προχείριση Διακονίσσης μιλούν ξεκάθαρα «ἐπὶ χειροτονίᾳ διακονίσσης». Ευχές και τάξη για χειροτονία Διακονίσσης βρίσκουμε στο καταγόμενο Βησσαριανό Κώδικα της Κρυπτοφέρρης (Κώδιξ Κρυπτοφέρρης, αρχές του 9ου ή των αρχών του 10ου αιώνα), στο κατά τον 10ο αιώνα γραφέντα υπ’ αριθμ. 956 χειρόγραφο της βιβλιοθήκης της Μονής Αγίας Αικατερίνης του όρους Σινά, στον υπ’ αριθμ. 213 Κώδικα των Παρισίων, ο οποίος εγράφη το έτος 1027, στον υπ’ αριθμ. 149-104 (94) Κώδικα της βιβλιοθήκης του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και στον υπ’ αριθμ. 692 σωζόμενο Κώδικα της Εθνικής Βιβλιοθήκης των Αθηνών του 12ου-14ου αιώνα.

    Ευχή χειροτονίας Διακονίσσης υπάρχει στον Βαρβερινό κώδικα, τον Βησσαριανό κώδικα (τῆς Κρυπτοφέρρης), και σε πολλούς άλλους κώδικες της εποχής εκείνης, από τον 8ο αιώνα: «Ὁ Θεὸς ὁ αἰώνιος, ὁ Πατὴρ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὁ ἀνδρὸς καὶ γυναικὸς δημιουργός, ὁ πληρώσας Πνεύματος Μαριὰμ καὶ Δεβώρραν καὶ Ἄνναν καὶ Ὄλδαν, ὁ μὴ ἀπαξιώσας τὸν μονογενῆ Σου Υἱὸν γεννηθῆναι ἐκ γυναικός, ὁ καὶ ἐν τῇ σκηνῇ τοῦ μαρτυρίου καὶ ἐν τῷ ναῷ προχειρισάμενος τὰς φρουροὺς τῶν ἁγίων Σου πυλῶν· Αὐτὸς νῦν ἔπιδε ἐπὶ τὴν δούλην Σου (τῆνδε), τὴν προχειριζομένην εἰς διακονίαν, καὶ δὸς αὐτῇ Πνεῦμα ἅγιον καὶ καθάρισον αὐτὴν ἀπὸ παντὸς μολυσμοῦ σαρκὸς καὶ πνεύματος, πρὸς τὸ ἐπαξίως ἐπιτελεῖν αὐτὴν τὸ ἐγχειρισθὲν αὐτῇ ἔργον. Εἰς δόξαν σὴν καὶ ἔπαινον τοῦ Χριστοῦ Σου. Μεθ’ οὗ Σοὶ ἡ δόξα καὶ ἡ προσκύνησις, καὶ τῷ Αγίῳ Πνεύματι, εὶς τοὺς αἰώνας. Ἀμήν».

    Η διαφορά της χειροτονίας από την χειροθεσία είναι η εξής: η χειροθεσία τελείται εκτός του ιερού βήματος με μία ευχή, ενώ η χειροτονία εντός του ιερού βήματος με δύο ευχές. Η Διακόνισσα λοιπόν, σύμφωνα με τις Αποστολικές Διαταγές, εχειροτονείτο εντός του Ιερού Βήματος από τον Επίσκοπο. Η προς χειροτονίαν Διακόνισσα, ισταμένη μπροστα από την Ωραία Πύλη στον σολέα και «μαφορίῳ» κεκαλυμμένη, προσήγετο στην αγία Τράπεζα, όπου ο Επίσκοπος χειροτονούσε αυτήν δι’ επιθέσεως των χειρών, απαγγέλοντας δύο ευχές. Ωστόσο, ενώ ο χειροτονούμενος Διάκονος στηρίζει το μέτωπό του στην αγία Τράπεζα και κλίνει το δεξιό γόνυ, η Διακόνισσα δεν έκλινε γόνυ, αλλά παρέμενε όρθια, σκύβοντας το κεφάλι. 

    Ας προσέξουμε την τάξη χειροτονίας της Διακόνισσας: Ο Επίσκοπος, αφού επιθέσει τα χέρια του στην κεφαλή της μέλλουσας Διακόνισσας εκφωνεί: «Ἡ θεία Χάρις, ἡ πάντοτε τὰ ἀσθενῆ θεραπεύουσα καὶ τὰ ἐλλείποντα ἀναπληροῦσα, προχειρίζεται (τήνδε) εἰς Διακόνισσαν· εὐξώμεθα οὖν ὑπέρ αὐτῆς, ἵνα ἔλθῃ ἐπ᾽ αὐτῆς ἡ χάρις τοῦ Παναγίου Πνεύματος». Αφού κάνει τρεις σταυρούς εύχεται, με την πρώτη ευχή: «Ὁ Θεὸς ὁ ἅγιος, ὁ Παντοδύναμος, ὁ διὰ τῆς ἐκ Παρθένου κατὰ σάρκα γεννήσεως τοῦ μονογενοῦς Σου Υἱοῦ καὶ Θεοῦ ἡμῶν ἁγιάσας τὸ θήλυ· καὶ οὐκ ἀνδράσι μόνον ἀλλὰ καὶ ταῖς γυναιξὶ δωρησάμενος τὴν χάριν καὶ τὴν ἐπιφοίτησιν τοῦ ἁγίου Σου Πνεύματος· Αὐτὸς καὶ νῦν, Δέσποτα, ἔπιδε ἐπὶ τὴν δούλην σου ταύτην· καὶ προσκάλεσαι αὐτὴν εἰς τὸ ἔργον τῆς διακονίας σου, καὶ κατάπεμψον αὐτῇ τὴν πλουσίαν δωρεὰν τοῦ ἁγίου Σου Πνεύματος· διαφύλαξον αὐτὴν ἐν τῇ ὀρθοδόξῳ Σου πίστει, ἐν ἀμέμπτῳ πολιτείᾳ κατὰ τὸ Σοὶ εὐάρεστον τὴν ἑαυτῆς λειτουργίαν διὰ παντὸς ἐκπληροῦσαν. Ὅτι πρέπει Σοι πᾶσα δόξα, τιμὴ καὶ προσκύνησις τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ καὶ τῷ Ἁγίῳ Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων· Ἀμήν».

    Μετά τις αιτήσεις του Διακόνου για την «ἄνωθεν εἰρήνη», τον τοπικό Επίσκοπο, την «νῦν προχειριζομένη Διακόνισσα» και τον Βασιλέα, καθώς και την επίκληση στην Θεοτόκο και σε όλους τους Αγίους για την βοήθειά τους στο να εμπιστευθούμε σε όλα τον Χριστό, ο Επίσκοπος εύχεται για δεύτερη φορά, με δεύτερη ευχή, ως εξής: «Δέσποτα Κύριε, ὁ μηδὲ γυναίκας ἀναθεμένας ἑαυτὰς καὶ βουληθείσας καθ’ ὅ προσῆκε λειτουργεῖν τοῖς ἁγίοις οἴκοις σου ἀποβαλλόμενος, ἀλλὰ ταύτας ἐν τάξει λειτουργῶν προσδεξάμενος· δώρησαι τὴν χάριν τοῦ Ἁγίου Σου Πνεύματος καὶ τῇ δούλῃ σου ταύτῃ, βουληθείσῃ ἀναθεῖναι Σοὶ ἑαυτήν, καὶ τὴν διακονίας ἀποπληρῶσαι χάριν, ὡς ἔδωκας χάριν τῆς διακονίας Σου Φοίβῃ, ἥν ἐκάλεσας εἰς ἔργον τῆς λειτουργίας· παράσχου δὲ αὐτῇ ὁ Θεός, ἀκατακρίτως προσκαρτερεῖν τοῖς ἁγίοις ναοῖς Σου, ἐπιμελεῖσθαι τῆς οἰκείας πολιτείας, σωφροσύνης δὲ μάλιστα, καὶ τελείαν ἀπόδειξον δούλην Σου· ἵνα καὶ αὐτή, παραστῶσα τῷ βήματι τοῦ Χριστοῦ, ἄξιον τῆς ἀγαθῆς πολιτείας ἀπολήψηται τὸν μισθόν. Ἐλέει καὶ φιλανθρωπίᾳ τοῦ μονογενοῦς Σου Υἱοῦ, μεθ’ οὗ εὐλογητὸς εἶ, σὺν τῷ ἀνάρχῳ σου Πατρὶ καὶ τῷ παναγίῳ καὶ ἀγαθῷ καὶ ζωοποιῷ σου Πνεύματι, νῦν καὶ ἀεὶ καὶ εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν» κλπ. Και μετά περιβαλλόταν, όπως και ο Διάκονος, από διακονικό ωράριο, φέρουσα όμως αυτό «υποκάτωθεν του μαφορίου». Στην συνέχεια, κατά την ώρα της Θείας Κοινωνίας, κοινωνούσε όπως ο Διάκονος «τοῦ ἁγίου σώματος καὶ τοῦ ἁγίου αἵματος», αλλά δεν κοινωνούσε η ίδια κανένα μέλος της Εκκλησίας. Τέλος, μετά την Θεία Κοινωνία, ο Επίσκοπος τής έδινε το άγιο Ποτήριο και αυτή το απέθετε στην Αγία Τράπεζα.

    Συμπέρασμα: η Διακόνισσα χειροτονείτο κανονικά αλλά δεν είχε λειτουργική συμμετοχή στα μυστήρια όπως ο Διάκονος. Η αποστολή της ήταν βοηθητική στα μυστήρια και κυρίως στην Βάπτιση των ενηλίκων γυναικών, ανθρωπιστική στις εμπερίστατες και πτωχές, κατηχητική και ιεραποστολική στα νέα γυναικεία μέλη της Εκκλησίας και ευπρεπιστική του Ναού, όπως άλλωστε φανερώνουν όσα υπογραμμίσαμε λίγο πιο πάνω στις ευχές χειροτονίας Διακονίσσης.

Είναι σήμερα αναγκαίος ο θεσμός των Διακονισσών;

    Το εάν είναι απαραίτητος ή αναγκαίος ο θεσμός των Διακονισσών ή όχι, αυτό θα το κρίνει η Εκκλησία, η Εκκλησία που παροικεί είτε ως Πατριαρχείο, είτε ως Αυτοκέφαλη Εκκλησία. Αυτή θα εξετάσει το ζήτημα, θα μελετήσει τις προϋποθέσεις και θα αποφανθεί εάν η τοπική της Εκκλησία έχει ανάγκη ή όχι τον θεσμό των Διακονισσών. Βεβαίως, δεν είναι ψέμα ότι η γυναίκα συμμετέχει σε πολλούς τομείς της Εκκλησίας, είτε με το να χειροθετείται αναγνώστρια ή ψάλτης, θεραπεύοντας τις ανάγκες των ιερών αναλογίων, είτε με το να συμμετέχει, είτε στην ιεραποστολή, είτε στην διακονία των μυστηρίων, είτε με το να αναλαμβάνει το έργο της αγάπης, δηλαδή της φιλανθρωπίας στην Ενορία της.

    Ωστόσο, φρονούμε ότι το ζήτημα στην παρούσα φάση δεν είναι η επαναφορά του θεσμού των Διακονισσών, όσο οι σχέσεις. Για να γίνουμε περισσότερο συγκεκριμένοι: το ζήτημα σήμερα είναι πως ορίζουμε και πως αντιμετωπίζουμε τον Θεό, τον συνάνθρωπο, την κτίση, τον ίδιο μας τον εαυτό. Όλα αυτά είναι σχέσεις. Κι όμως όλα αυτά αμφισβητούνται, με τον Θεό να απορρίπτεται, με τον άνθρωπο να αντικειμενοποιείται, με την κτίση να εργαλειοποιείται, με την διαπροσωπική επικοινωνία να αντικαθίσταται από την ψυχρή και άψυχη συνομιλία των μέσων κοινωνικής δικτύωσης και τον ίδιο μας τον εαυτό να αποκτηνώνεται.

    Εμείς καλούμαστε να βαδίζουμε στα βήματα των προοδοιπορησάντων αγίων και στην παράδοση των Πατέρων και να προσευχόμαστε ο Άγιος Θεός να εκβάλει εργάτες στον θερισμό του, άνδρες και γυναίκες, ώστε να δοξάζεται το όνομά Του, να εξαπλώνεται η Εκκλησία Του και να σώζεται ο άνθρωπος. Αμήν.

Υ.Γ.
Ενδιαφέρουσα μελέτη για την ιστορία και την εξέλιξη των Διακονισσών βρίσκεται στον παρακάτω σύνδεσμο από τον μακαριστό Αρχιμανδρίτη της Ιεράς Μητροπόλεως Φλωρίνης, Πρεσπών και Εορδαίας Κοσμά Λαμπρινό: Ο θεσμός των διακονισσών στην Χριστιανική Εκκλησία.

ΨΕΥΔΟΠΡΟΦΗΤΕΣ & ΟΣΙΟΣ ΕΦΡΑΙΜ ΚΑΤΟΥΝΑΚΙΩΤΗΣ

Του Διακόνου Θεοδώρου Χατζηευστρατίου, της Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων και Κοζάνης.

   α’. Σὲ ὅσα μᾶς δίδαξε καὶ μᾶς προειδοποίησε ὁ Κύριός μας Ἰησοῦς Χριστός μέσα ἀπὸ τὸ σημερινὸ εὐαγγελικὸ ἀνάγνωσμα, σεβαστοὶ πατέρες καὶ ἀγαπητοί μου ἀδελφοί, θὰ μπορούσαμε νὰ σταθοῦμε στοὺς παρακάτω λόγους Του: «Ἄν κάποιος σᾶς πεῖ: «νὰ, ἐδώ εἶναι ὁ Μεσσίας, νά, ἐκεῖ εἶναι» μὴ τὸν πιστέψετε. Γιατὶ θὰ ἐμφανισθοῦν ψευδομεσσίες καὶ ψευδοπροφῆτες ποὺ θὰ κάνουν τρομερὰ καὶ φοβερὰ σημεῖα, γιὰ νὰ παραπλανήσουν, ἄν εἶναι δυνατὸν, ἀκόμη κι αὐτοὺς ποὺ διάλεξε ὁ Θεός. Ἐσεῖς ὅμως νὰ προσέχετε. Σᾶς τὰ εἶπα ὅλα πρὶν γίνουν» . 

    β’. Ὁ Χριστὸς μιλᾶ γιὰ τοὺς ψευδοπροφῆτες καὶ τοὺς ψευδομεσσίες. Αὐτοὶ καθοδηγοῦνται ἀπὸ τὸν ἴδιο τὸν διάβολο καὶ ἐκμεταλλεύονται τὸν λόγο τοῦ Θεοῦ, ὥστε νὰ ἀπομακρύνουν τοὺς Χριστιανοὺς ἀπὸ τὴν Ἀλήθεια καὶ νὰ τοὺς παγιδέψουν στὰ δίχτυα τῆς πλάνης τους. Οἱ ψευδοπροφῆτες εἶναι ἐκείνοι ποὺ μιλᾶνε γιὰ τὸν Χριστό, ἀλλὰ δὲν ἔχουν σχέση μαζί Του. Γιὰ τοὺς ψευδοπροφῆτες πρῶτα εἶναι ἡ γνώμη τους, καὶ μετὰ ἡ Ἐκκλησία. Κάποιοι ψευδοπροφῆτες παριστάνουν τοὺς ἑαυτούς τους ὡς ἀγωνιστὲς καὶ ἀληθινὰ εὐσεβεῖς, ὑβρίζοντας ὅλους τοὺς ἄλλους ὡς «προδότες» καὶ «αἰρετικούς», καὶ κάποιοι ἄλλοι φλυαροῦν γύρω ἀπὸ τὴν λέξη «ἀγάπη» καὶ μᾶς κάνουν μαθήματα γιὰ τὴν θεολογία καὶ τὸ τὶ εἶναι ἁμαρτία.

    γ’. Οἱ ψευδομεσσίες ἀπὸ τὴν ἄλλη εἶναι ὅσοι ὑπόσχονται παραδείσους στὴν γῆ, ὅσοι τάζουν, ὅσοι παρουσιάζουν τοὺς ἑαυτούς τους ὡς σωτῆρες ποὺ θὰ κάνουν τὴν δῆθεν «ἀλλαγή». Ὁ Ψαλμὸς 102 τὸ λέει ξεκάθαρα: «Μὴν ἐλπίζετε στοὺς ἄρχοντες, ποὺ εἶναι υἱοὶ τῶν ἀνθρώπων, στοὺς ὁποίους δὲν ὑπάρχει σωτηρία». Ὅλοι αὐτοί, καὶ οἱ ψευδοπροφῆτες καὶ οἱ ψευδομεσσίες, εἶναι σὰν τοὺς λύκους ἀλλὰ μὲ προβιά. Παραπλανοῦν γιὰ νὰ κερδίσουν περισσότερους. Γι’ αὐτὸ μᾶς προειδοποίησε ὁ Χριστὸς νὰ ἔχουμε σταθερὴ πίστη.

    δ’. Σήμερα ἤρθαμε γιὰ νὰ τιμήσουμε τὸν Ἅγιο Ἐφραὶμ τὸν Κατουνακιώτη, τελῶντας τὴν Θεία Λειτουργία. Προσέξτε: Τὸν Ἅγιο. Ἡ Ἁγιότητα δὲν ἔχει καμία σχέση μὲ τοὺς ψευδοπροφῆτες. Ἅγιος εἶναι μόνο ὁ Θεὸς καὶ ἔχει καλέσει ἐμᾶς τοὺς ἀνθρώπους νὰ γίνουμε καὶ ἐμεῖς Ἅγιοι, συμμετέχοντας στὴν δική του Ἁγιότητα. Ἅγιος γίνεσαι ὅταν μιμεῖσαι τὸν Χριστὸ καὶ ὅταν ἀγαπᾶς ὅπως ἀγάπησε ὁ Χριστός.

    ε’. Ὁ Ἅγιος Ἐφραὶμ ὁ Κατουνακιώτης ἔζησε τὸν προηγούμενο αἰῶνα. Γεννήθηκε τὸ 1912 στὸ Ἀμπελοχῶρι Θηβῶν. Ἀπὸ μικρὸ παιδὶ φαινόταν ἡ κλίση ποὺ τοῦ ἔσπειρε μέσα του ὁ Θεός, νὰ γίνει Μοναχός, καὶ ἀξιώθηκε νὰ γίνει Μοναχὸς στὰ Κατουνάκια τοῦ Ἁγίου Ὄρους τὸ 1933 σὲ ἡλικία 21 ἐτῶν. Γι’ αὐτὸ λέγεται Κατουνακιώτης. Ἐπειδὴ ἀσκήτευσε στὰ Κατουνάκια. Τὰ Κατουνάκια εἶναι μία ἀσκητικὴ περιοχὴ τοῦ Ἁγίου Ὄρους μὲ 22 ἠσυχαστήρια ὑπαγόμενα στὴν Μονὴ Μεγίστης Λαύρας. 

    στ’. Μοναχὸς πραγματικὸς δὲν γίνεσαι μόνος σου! Εἶσαι δίπλα σὲ ἕναν φωτισμένο καὶ ἔμπειρο Γέροντα. Ἔτσι ὁ νεαρὸς μοναχὸς Ἐφραὶμ ἔγινε ὑποτακτικὸς τοῦ ἁγίου Γέροντα Ἰωσὴφ τοῦ Ἠσυχαστῆ. Ἐκεῖνος τοῦ δίδαξε πὼς ἡ ζωὴ τῆς ἠσυχίας θὰ ἔλθει, λέγοντας καὶ καλλιεργῶντας ἀσταμάτητα τὴν εὐχὴ «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με». Αὐτὸ ἰσχύει καὶ γιὰ ἐμᾶς. Λέγοντας «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με», ἀποκτοῦμε τὴν «φυλακὴ τῶν αἰσθήσεων», νὰ προσέχουμε δηλαδὴ τὶ βλέπουμε, τὶ ἀκοῦμε, τὶ ἀκουμπᾶμε-γιατὶ καὶ μὲ τὶς 5 αἰσθήσεις μπαίνει ὁ πειρασμός- καὶ ἔτσι ἔρχεται ὁ Θεὸς καὶ  καθαρίζει τὸν νοῦ καὶ τὴν καρδιά μας καὶ μᾶς φωτίζει. 

    ζ’. Ἄς προσέξουμε μία ἀρετὴ ποὺ διέκρινε τὸν Ἅγιο Ἐφραὶμ τὸν Κατουνακιώτη ἀλλὰ καὶ μία ἀρετὴ ποὺ ξεχωρίζει τὸν Ἅγιο ἀπὸ τὸν ψευδοπροφήτη. Τὴν ἀρετὴ τῆς ὑπακοῆς. Ἄς ἀκούσουμε τὶ ἔλεγε γιὰ τὴν ὑπακοὴ ὁ ἴδιος ὁ Ἅγιος Ἐφραίμ: «Ἀπὸ ποῦ ξεκινᾶ ἡ ὑπακοή. Ἀπὸ τὸν Τριαδικὸ Θεό. Ὁ Χριστὸς λέει ὅτι «ἦρθα νὰ κάνω ὄχι τὸ θέλημα τὸ ἐμόν, ἀλλὰ τὸ θέλημα τοῦ πέμψαντός με». Γι’ αὐτὸ καὶ ὅποιος κάνει ὑπακοή, γίνεται μιμητὴς τοῦ Χριστοῦ! Αὐτὸς ὁ ὁποῖος κάνει ὑπακοὴ στὸν Γέροντά του, μιμεῖται τὸν Χριστό, ὁ Ὁποῖος ἔκανε ὑπακοὴ στὸν Πατέρα Του. Καὶ ὑποχρεοῦται κατὰ συνέπειαν ὁ Θεὸς νὰ εὐλογήσει ἐκεῖνον, ὁ ὁποῖος Τὸν μιμεῖται. Βεβαιώθηκα μὲ πείρα ὅτι ἡ ὑπακοὴ εἶναι ἀνωτέρα της προσευχῆς». Γι’ αὐτὸ καὶ ἕνας ἄλλος Ἅγιος τοῦ καιροῦ μας, ὁ ἅγιος Σωφρόνιος τοῦ Ἔσσεξ ἔλεγε γιὰ τὰ ἀνδρόγυνα ζευγάρια: «Τὰ τρία πρῶτα χρόνια του Γάμου, ὁ ἄνδρας καὶ ἡ γυναίκα δὲν χρειάζονται τόσο τὴν ἐξομολόγηση, ὅσο νὰ κάνουν ἀπόλυτη ὑπακοὴ ὁ ἕνας στὸν ἄλλον».

    η’. 64 χρόνια μέσα στὸ Ἅγιο Ὄρος ὁ ἅγιος Ἐφραίμ. Μέσα στοὺς πειρασμούς, στοὺς ἀγῶνες, στὰ δάκρυα, στὶς πτώσεις, στὴν μετάνοια, στὶς θλίψεις, στὶς δοκιμασίες. Λένε κάποιοι Χριστιανοὶ «πάρε, Χριστέ μου, τὰ βάσανα. Δὲν ἀντέχω». Αὐτὴ ἡ κουβέντα ὅμως δὲν δείχνει πνευματικὴ ὠριμότητα. Ἔλεγε ὁ Ἅγιος Ἐφραίμ: «Ἀπαλλαγή κανένας Ἅγιος δὲν ἐζήτησε ἀπο τόν Θεό. Ὑπομονὴ μόνο ζήτησε νὰ τοῦ χαρίσει». Γιὰ νὰ γίνει ὅμως ὁ ἄνθρωπος ὤριμος πνευματικὰ, καλεῖται νὰ καταλάβει ὅτι ὁ πρῶτος καὶ ὁ κυριότερος ἐχθρός του δὲν εἶναι ὁ διάβολος, ἀλλὰ τὸ ἴδιο τὸ ἐγώ! «Καὶ τοῦτο», λέει καὶ πάλι ὁ ἐορταζόμενος Ἅγιός μας «διότι δὲν ἀκούει τὸν ἄλλον, ἀκούει τί τὸν λέει ὁ λογισμός του. Ἐνῶ ἔχουμε τόσους ἁγίους Πατέρες νὰ τοὺς μιμηθοῦμε διαβάζοντας τὰ συγγράματά τους, ἐν τούτοις τὸ ἐγὼ μᾶς κυριεύει πολλὲς φορές. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος νικήσει τὸν ἑαυτό του, εἶναι ὁ μεγαλύτερος μεγαλομάρτυρας καὶ τροπαιοφόρος καὶ νικηφόρος ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ!»

    θ’. Ὁ ἅγιος Ἐφραὶμ ἀξιώθηκε ἀπὸ τὸν Θεὸ νὰ γίνει καὶ Ἱερέας. Κάθε φορᾶ ποῦ τελοῦσε τὴν Θεία Λειτουργία, ἔβλεπε τὸν ἴδιο τὸν Χριστὸ μέσα στὸ ἅγιο Δισκάριο, ὅταν ἔφθανε στὸν τεμαχισμὸ τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ. Ἔβρεχε μὲ τὰ δάκρυά του τὴν Ἁγία Τράπεζα τὴν ὥρα τῆς Θείας Λειτουργίας καὶ ἔβλεπε δεξιὰ καὶ ἀριστερὰ Ἀγγέλους νὰ συλλειτουργοῦν μαζί του! Ὅταν τὸ 1996 ὁ ἅγιος Ἐφραὶμ ἔπαθε ἐγκεφαλικὸ καὶ ἔπεσε σὲ ἀκινησία, δὲν γόγγυσε καθόλου ἀλλὰ δοξολογοῦσε τὸν Θεό. Νὰ, ἕνα ἅγιο παράδειγμα τὸ πὼς νὰ ἀντιμετωπίζουμε τὶς ἀσθένειες καὶ τὶς ἀρρώστιες. Στὶς 27 Φεβρουαρίου 1998 ὁ πάπα-Ἐφραὶμ ὁ Κατουνακιώτης παρέδωσε τὴν ἁγιασμένη ψυχή του στὰ χέρια τοῦ Δημιουργοῦ του, ποῦ ὑπηρέτησε ἀπὸ τὴν νεότητά του.

    Σεβαστοὶ πατέρες καὶ ἀγαπητοὶ ἀδελφοί,

    ι’. Τελειώνοντας, τί ἔχουμε νὰ κρατήσουμε ἀπὸ τὸν πλουσιώτατο σὲ διδάγματα καὶ ἦθος βίο τοῦ ἁγίου Ἐφραὶμ τοῦ Κατουνακιώτη; Δύο συμβουλές θὰ μοῦ ἐπιτρέψετε: Ἡ πρώτη ἀφορᾶ τὴν ὑπακοή καὶ λέει: «Καὶ τὰ βιβλία τῶν ἁγίων Πατέρων ἂν παρακολουθήσετε, θὰ δεῖτε ὅτι πολλοὶ μὲ εὐκολία, μὲ πολλὴν ἄνεση ἁγίασαν, ἁγιάσθησαν οἱ ψυχές των, δίχως νὰ κάνουν κόπους, δίχως νὰ κάνουν θυσίες, δίχως νὰ κάνουν ἀσκητικοὺς ἀγώνας, ἀλλὰ τί; Ἐδιάλεξαν τὴν ὑπακοή». Καὶ η δεύτερη συμβουλὴ ἀφορᾶ τὴν μελέτη τῆς Ἁγίας Γραφῆς: «Ἔστω μισὴ ὥρα κάθε μέρα» ἔλεγε «νὰ διαβάζεις. Αὐτὴ ἡ κάθαρση, αὐτὸς ὁ φωτισμός, τὸν ὁποῖον θὰ πάρεις διαβάζοντας τὴν Θεία Γραφή, θὰ σοῦ κρατήσει ὅλη τὴν ἡμέρα καὶ τὴν νύχτα». Τέτοια πρότυπα ἄς φωτίζουν τὴν δική μας πορεία καὶ μέσα ἀπὸ τὸ δικό τους παράδειγμα, νὰ ἀντιμετωπίζουμε τὰ ὅσα προβλήματα στὴν ζωή μας καὶ νὰ προσεγγίζουμε τὸν Χριστό μέσα στὴν Ἐκκλησία καὶ μακριὰ ἀπὸ πλάνες ψευδοπροφητῶν καὶ ψευδομεσσιῶν. Ἄς ἔχουμε τὴν εὐχὴ καὶ τὴν ἀδιάλειπτη πρεσβεία του. Ἀμήν.

Κήρυγμα στὴν Ἱερὰ Ἀγρυπνία στὸν Ι.Ν. Ἁγίων Κων/νου & Ἐλένης Κάτω Κώμης – 27-2-2024.

ΝΗΣΤΕΙΑ: Άσκηση Ελευθερίας

Του Διακόνου Θεοδώρου Χατζηευστρατίου, της Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων και Κοζάνης.

Τι είναι η νηστεία;

    Η νηστεία είναι μία αποχή, μία αποχή πρώτα από συγκεκριμένες τροφές που οδηγεί στην αποχή από πάθη, κακές επιθυμίες και λογισμούς. Η νηστεία είναι η πρώτη εντολή του Θεού στον πρωτόπλαστο ανθρώπινο ζεύγος και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί «εφεύρημα των παπάδων».

    Η λέξη «νηστεία» είναι σύνθετη από το στερητικό «νη» που σημαίνει «μη» και το ρήμα «εσθίω» που σημαίνει «τρώω». Άρα, νηστεία σημαίνει δεν τρώω. Ο Θεός δίνει πρώτη και μοναδική εντολή στον άνθρωπο μέσα στην κατάσταση (τρόπος αγάπης, υπαρξιακής υγείας και ισορροπίας) και στον τόπο (κήπος της Εδέμ) του «Παραδείσου» να μην φάει από το δένδρο «τῆς γνώσεως τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ». Όχι για να τον βασανίσει, αλλά για να του φανερώσει ότι η ελευθερία δεν είναι κάτι δεδομένο αλλά δώρο του Θεού. Άρα, νηστεία και άνθρωπος είναι συνομήλικοι (Μέγας Βασίλειος, Περὶ νηστείας Α΄, PG 168A).

    Μέσα από την εντολή της νηστείας, αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος ότι ασκείται στην ελευθερία, την εκλαμβάνει ως δώρο του Θεού και καταλαβαίνει πως δεν τον συμφέρει να φάει από τους καρπούς του δένδρου «τῆς γνώσεως τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ», επειδή ακόμα είναι ανώριμος (νήπιος) πνευματικά. Όμως αυτήν την πορεία διέκοψε η πτώση του ανθρώπου με όλες εκείνες τις τραγικές συνέπειες στον άνθρωπο και στην υπόλοιπη φύση.

Γιατί νηστεύουμε;

    Νηστεύουμε επειδή είμαστε ερωτευμένοι με τον Χριστό. Αυτό σημαίνει ότι κάθε νηστεία είναι μία αναμονή και μία εκούσια στέρηση του ανθρώπου για να συναντηθεί με τον έρωτά του, τον Χριστό. Αυτό σημαίνει ότι, όταν ο άνθρωπος είναι ερωτευμένος με το πρόσωπο του έρωτα, που είναι ο Χριστός, ξεχνά ακόμα και να φάει και Τον περιμένει πως και πως. Ό,τι κάνουμε, λοιπόν, το κάνουμε από αγάπη για τον Χριστό.

    Γι΄ αυτό και η νηστεία κατανοείται μόνον σε έναν εκκλησιαστικό τρόπο ύπαρξης. Νηστεία μας λέει η Εκκλησία, νηστεύουμε. Κατάλυση μας λέει η Εκκλησία, καταλύουμε. Νηστεία ως ατομική επίδοση δεν υπάρχει στην Εκκλησία, αλλά στις ανατολικές θρησκείες (ινδουισμός, βουδισμός) που εκεί γίνονται σκληρότερες «νηστείες» από εμάς.

    Μπροστά στην μέγιστη θυσία που έκανες για εμάς, Χριστέ, δεν με πειράζει καθόλου να απέχω από κάποιες τροφές και ξέρω ότι απέχοντας από κάποιες τροφές, θα μάθω να απέχω και από τις κακές συνήθειες, τους λογισμούς και τις αδυναμίες μου. Νηστεύουμε με διάθεση θυσιαστικής αγάπης:

* την Τετάρτη «επειδή, Χριστέ μου, προδόθηκες»,

* την Παρασκευή «επειδή, Χριστέ μου, σταυρώθηκες»,

* 40 μέρες πριν το Πάσχα «επειδή πέρασες τα πάνδεινα για εμάς και μας ανέστησες»,

* 40 μέρες πριν τα Χριστούγεννα, «επειδή κενώθηκες από αγάπη και γεννήθηκες για εμάς»,

* 15 μέρες «επειδή, Παναγία μου, έγινες η Μητέρα του Θεού και δική μας Μητέρα»,

* Ανάλογα με το Πάσχα ημέρες «για Σένα, Άγιο Πνεύμα, που φώτισες τους Αποστόλους και συγκροτείς όλον των θεσμό της Εκκλησίας και πάντα μας φωτίζεις και μας καθοδηγείς»,

* 1 μέρα πριν τα Θεοφάνεια «για τους κατηχουμένους που πρόκειται να βαπτιστούν»,

* Ανήμερα του Τιμίου Σταυρού, «επειδή ισοδυναμεί με την Μεγάλη Παρασκευή»,

* Ανήμερα της απότομης της κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου, «για να τιμήσουμε εσένα, Τίμιε Πρόδρομε, που άνοιξες τον δρόμο για τον Χριστό και έγινες πρώτος ευαγγελιστής του Χριστού στον άδη».

    Ας το κατανοήσουμε ότι κάνουμε νηστεία επειδή είμαστε ερωτευμένοι με τον Χριστό. Όχι επειδή μου το επιβάλλει ένας ή περισσότεροι εκκλησιαστικοί Κανόνες. Η Εκκλησία θεσμοθετεί τον κανόνα για να διασφαλίσει την αγάπη και να ευεργετήσει τον άνθρωπο. Γι' αυτό και δεν μπορώ να κάνω νηστεία και να είμαι μίζερος. Δεν μπορώ να βλέπω στο ημερολόγιο ότι πλησιάζουν οι ημέρες της νηστείας και να κατσουφιάζω και να βάζω λογισμό «ποιός νηστεύει τώρα» ή «τι θα τρώω». Τέτοια νηστεία γίνεται υπό εσωτερική πίεση και δεν φέρνει τα επιθυμητά αποτελέσματα. 

Νηστεία: αποχή τροφών

    Νηστεία σημαίνει δεν βάζω εστία, δηλαδή δεν μαγειρεύω, πράγμα το οποίο σημαίνει ξηροφαγία. Νηστεία δεν είναι τα βιβλία με νηστίσιμες συνταγές μαγειρικής ή ζαχαροπλαστικής. O μακαριστός λειτουργιολόγος καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ Ιωάννης Φουντούλης σε ερώτηση «γιατί ελιές και όχι λάδι» απαντά τα εξής: «Η παλιά και αληθινή νηστεία συνίσταται στην πλήρη αποχή τροφής ή στην ξηροφαγία. Επειδή όμως αυτή δεν είναι δυνατόν να τηρηθεί στις μεγάλες περιόδους των νηστειών του εκκλησιαστικού έτους, λόγω δύσκολων συνθηκών ζωής ή έλλειψης ζήλου, έχουν στην πράξη επινοηθεί διάφορες διευκολύνσεις, ώστε να είναι δυνατή η εφαρμογή της νηστείας από όλους τους πιστούς.

    Στην αρχαία εποχή οι χριστιανοί μετά την ενάτη ώρα (3 μ.μ.) των νηστήσιμων ημερών κατέλυαν μόνο νερό και ψωμί. Σιγά-σιγά όμως όχι μόνο η διάρκεια της ολοκληρωτικής αποχής από τροφή περιορίστηκε στα συνηθισμένα και στις άλλες μέρες όρια. Γι' αυτό μετατέθηκαν και οι Εσπερινοί της Τεσσαρακοστής και οι Προηγιασμένες το πρωί αλλά και άλλα είδη τροφών άρχισαν να χρησιμοποιούνται, όπως οι καρποί, τα όσπρια, τα οστρακόδερμα, τα μαλάκια κ.ο.κ.

    Μέσα στα πλαίσια αυτά μπορεί να κατανοηθεί και το ότι τρώμε ελιές κατά τις ημέρες που δεν τρώμε λάδι, και αυγοτάραχο κατά τις ημέρες που απέχουμε από ψάρια. Για το πρώτο μπορούμε να επικαλεστούμε το λόγο ότι οι ελιές τρώγονται ως καρπός, ενώ η απαγόρευση του λαδιού αφορά στα φαγητά που παρασκευάζονται με λάδι. Για το δεύτερο η δικαιολογία είναι λιγότερο εύλογη, αφού δεν ισχύει το ίδιο για το γάλα ή τα αυγά, αλλά και αυτά απαγορεύονται κατά τις νηστείες μας ως «καρπός... καὶ γεννήματα ὧν ἀπεχόμεθα» κατά τον 56ο κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου».

    Όσον αφορά το λάδι να προσθέσουμε και έναν τελευταίο λόγο που έχει να κάνει με τον τρόπο αποθήκευσης του ελαιόλαδου τα παλιά χρόνια. Κατά τα παρελθόντα έτη, που δεν υπήρχαν τενεκέδες, συνήθιζαν να αποθηκεύουν το λάδι σε ασκούς από δέρμα ζώων. Πίστευαν πως η επαφή του λαδιού με το δέρμα του ζώου το έκανε μη νηστίσιμο και άρα ακατάλληλο προς βρώση κατά την διάρκεια των πιο αυστηρών ημερών της νηστείας, ειδικά την Μεγάλη Εβδομάδα.

Διατεταγμένες νηστείες

    Πρέπει να σημειωθεί, πάντως, ότι, παρά τη θέσπιση συγκεκριμένων ημερών και περιόδων νηστείας από την Εκκλησία μας («ακρίβεια»), η ρύθμιση του θέματος για κάθε χριστιανό ξεχωριστά αφήνεται στη διάκριση των πνευματικών πατέρων, που ενεργούν κάποτε με συγκατάβαση («οικονομία») στην αδυναμία του ανθρώπου, και με γνώμονα πάντα το συμφέρον κάθε ψυχής.

Α. «Διατεταγμένες» νηστείες είναι οι εξής:

1)  Της Τετάρτης και της Παρασκευής: Ξηροφαγία, (εκτός από μεγάλες εορτές Αγίων που επιτρέπει λάδι και κρασί).

2)  Της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, από την Καθαρά Δευτέρα μέχρι το Σάββατο του Λαζάρου: Ξηροφαγία (εκτός από Σάββατα και Κυριακές, οπότε επιτρέπονται λάδι και κρασί).

3)  Της Μεγάλης Εβδομάδος: Ξηροφαγία.

4)  Των Αγίων Αποστόλων, από την Δευτέρα μετά την Κυριακή των Αγίων Πάντων μέχρι τις 28 Ιουνίου: Αποχή από κρέας, γαλακτερά και αυγά. Επιτρέπεται το ψάρι (πλην, φυσικά, Τετάρτης και Παρασκευής).

5)  Του Δεκαπενταυγούστου, από την 1 μέχρι τις 14 Αυγούστου: Ξηροφαγία (εκτός από Σάββατα και Κυριακές, οπότε επιτρέπονται λάδι και κρασί, και της Μεταμορφώσεως, που καταλύεται ψάρι).

6) Των Χριστουγέννων, από τις 15 Νοεμβρίου μέχρι τις 24 Δεκεμβρίου:

α) Από τις 15 Νοεμβρίου μέχρι τις 17 Δεκεμβρίου καταλύουμε το ψάρι (πλην Τετάρτης και Παρασκευής).

β) Από τις 18 μέχρι τις 24 Δεκεμβρίου γίνεται κατάλυση μόνο σε λάδι και κρασί (πάντοτε πλην Τετάρτης και Παρασκευής).

    Οι κατηγορίες καταλύσεως της νηστείας είναι τέσσερις: α) Κατάλυση «εις πάντα», β) κατάλυση αυγών και γαλακτοκομικών προϊόντων, γ) κατάλυση «ιχθύος» και δ) κατάλυση «οίνου και ελαίου».

Η δύναμη της νηστείας

    Ο Χριστός, μαζί με την προσευχή, τοποθετεί και την νηστεία στην δυνατότητα εκδίωξης του διαβόλου και των ενεργειών του. Άρα, η νηστεία, μαζί με την προσευχή, αποτελεί ένα ισχυρότατο όπλο κατά του διαβόλου και των δαιμόνων του. Το βλέπουμε ξεκάθαρα στην περίπτωση του δαιμονισμένου νέου πού λέει: «Αυτό το δαιμονικό γένος δεν μπορεί να διωχθεί με κανένα άλλο μέσο, παρά μόνο με την προσευχή και την νηστεία» (Μάρκ. 9:29). 

    Την δύναμη της νηστείας περιγράφει μέσα από άγια πρόσωπα και γεγονότα ο Μέγας Βασίλειος στον Α΄ «Περὶ νηστείας» λόγο του: «Η ζωή του Τιμίου Προδρόμου ήταν μια συνεχής νηστεία. Δεν είχε ούτε κρεβάτι ούτε τραπέζι ούτε κτήματα ούτε ζώα ούτε αποθήκες τροφίμων ούτε τίποτ’ άλλο, απ’ αυτά που θεωρούνται απαραίτητα για τη ζωή. Γι’ αυτό όμως ο Κύριος διακήρυξε πως ήταν «ο σπουδαιότερος απ’ όσους γέννησαν ποτέ γυναίκες» (Ματθ. 11:11). Η νηστεία ανέβασε στον τρίτο ουρανό και τον απόστολο Παύλο, που την απαρίθμησε ανάμεσα στα καυχήματα για τις θλίψεις του (Β' Κορ. 11:27). Για όλες όμως τις αρετές, κορυφαίο τύπο και υπογραμμό έχουμε τον ίδιο τον Κύριο. Ο Κύριος λοιπόν, έπειτα από νηστεία σαράντα ημερών, άρχισε το έργο του εδώ στη γη (Ματθ. 4:2). Πρώτα οχύρωσε και εξό­πλισε με την νηστεία το σώμα, που πήρε για χάρη μας, κι ύστερα δέχτηκε τους πειρασμούς του διαβόλου. [...] Ο Μωυσής, για να πάρει τη νομοθεσία για δεύτερη φορά, χρειάστηκε και δεύτερη νηστεία (Εξ. 34:28). Οι Νινευίτες, αν δεν είχαν νηστέψει οι ίδιοι και τα ζώα τους, δεν θα είχαν γλυτώσει την καταστροφή (Ιων. 3:4-10). Όσο οι Ισραηλίτες έμεναν ικανοποιημένοι μόνο με το μάννα, νικούσαν τους εχθρούς τους και κανείς τους δεν αρρώσταινε. Όταν όμως θυμήθηκαν τις χύτρες με τα κρέατα και νοστάλγησαν τη δουλεία στην Αίγυπτο, τιμωρήθηκαν. Πέθαναν στην έρημο και δεν αξιώθηκαν να δουν τη γη της επαγγελίας (Αριθ. 11:33-34). Η απόλαυση άφθονης και λιπαρής τροφής δημιουργεί στην ψυχή αναθυμιάσεις, που, σαν ένα πυκνό σύννεφο καπνού, εμποδίζουν το νου ν’ αντικρύσει τις ελλάμψεις του Παναγίου Πνεύματος.

    Μην περιορίζεις όμως την αρετή της νηστείας μόνο στη δίαιτα. Αληθινή νηστεία δεν είναι μόνο η αποχή από ορισμένα φαγητά, αλλά και η αποξένωση από τα πάθη και τις αμαρτίες: Να μην αδικήσεις κανένα. Να συγχωρήσεις τον πλησίον σου για τη λύπη που σου προξένησε, για το κακό που σου έκανε, για τα λεφτά που σου χρωστάει. Διαφορετικά, μολονότι δεν τρως κρέας, τρως τον ίδιο τον αδελφό σου. Μολονότι εγκρατεύεσαι στο κρασί, δεν εγκρατεύεσαι στις κακολογίες. Μολονότι νηστεύεις ως το βράδυ, ξοδεύεις την ημέρα σου στα δικαστήρια. Η Αγία Γραφή αναφέρει: «Αλίμονο σ’ αυτούς που μεθάνε χωρίς κρασί» (Ησ. 28:1). Τέτοια μέθη είναι π.χ. ο θυμός, που κάνει την ψυχή να παραφρονήσει. Είναι επίσης ο φόβος, που παραλύει τη διάνοια. Γενικά, κάθε πάθος που ζαλίζει το νου, είναι και μια μέθη. Ο οργισμένος μεθάει με το πάθος του. Δεν σκέφτεται ποιους έχει μπροστά του. Σαν να πολεμάει μέσα στη νύχτα, αρπάζει το καθετί, σκοντάφτει στον καθένα. Δεν ξέρει τι λέει, βρίζει, χτυπάει, απειλεί, ορκίζεται, κραυγάζει» (Μέγας Βασίλειος, Περὶ νηστείας, Α΄ 169C-D, 177C, 181B-C).

Νηστεία: παθοκτόνος και όχι σωματοκτόνος

    Η νηστεία είναι «παθοκτόνος» και όχι «σωματοκτόνος». Αυτό σημαίνει δεν σκοτώνει το σώμα αλλά ότι σκοτώνει τα πάθη. Δεν σκοτώνω λοιπόν το σώμα μου με νηστεία που ενδεχομένως μπορεί να βλάψει τον οργανισμό μου, επειδή έχω κάποια ασθένεια και συμμαρτυρεί επιβεβαιωμένη ιατρική συμβουλή. Σκοτώνω, όμως, τα πάθη μου. Σκοτώνω τα πάθη σημαίνει ότι μεταμορφώνω τα πάθη. Τα πάθη είναι, κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, εφεκτικές, ερωτικές, πνευματικές δυνάμεις της ψυχής, οι οποίες ξεστρατίζουν και αντί να απευθύνονται στον Θεό και στον πλησίον, προσκολλώνται, κάνουν τον άνθρωπο να προσκολλάται σε αντικείμενα και σε πρόσωπα πόθου και πάθους. Στόχος της νηστείας, της αγρυπνίας και της προσευχής είναι να πάρει αυτές τις δυνάμεις και να τις προσανατολίσει σωστά, όσο κι αν μας πονέσει αυτό. Γιατί κάθε θεραπεία ενός πάθους έχει πολύ πόνο μέσα μας...

    Για να το καταλάβουμε καλύτερα την φύση και την μεταμόρφωση των παθών, ας διαβάσουμε ένα απόσπασμα γι΄ αυτό το θέμα από τον Όσιο Παΐσιο τον Αγιορείτης «Ἐγώ τά πάθη τά βλέπω σάν δυνάμεις τῆς ψυχῆς. Ὁ Θεός δέν δίνει ἐλαττώματα, ἀλλά δυνάμεις. Ὅταν, ὅμως, δέν ἀξιοποιοῦμε αὐτές τίς δυνάμεις γιά τό καλό, ἔρχεται τό ταγκαλάκι καί τίς ἐκμεταλλεύεται καί αὐτές γίνονται πάθη, καί ὕστερα γκρινιάζουμε, τά βάζουμε μέ τόν Θεό. Ἐνῷ, ἐάν τίς ἀξιοποιήσουμε, στρέφοντάς τες ἐναντίον τοῦ κακοῦ, μᾶς βοηθοῦν στόν πνευματικό ἀγῶνα. Ἄρα τά πάθη προέρχονται ἀπό τήν κακή χρήση τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς: τοῦ λογιστικοῦ, τοῦ θυμικοῦ καί τοῦ ἐπιθυμητικοῦ. Ὁ νοῦς (τό λογιστικό τῆς ψυχῆς) μᾶς δωρήθηκε ἀπό τόν Θεό γιά νά προσευχόμαστε ἀδιάλειπτα, νά γνωρίζουμε τόν Θεό καί τά τοῦ Θεοῦ· καί ὅχι νά μετεωριζόμαστε σέ ποικίλους ἀλλοτριωτικούς λογισμούς, πού μᾶς ὁδηγοῦν στήν ἁμαρτία. Ὁ θυμός (τό θυμικό τῆς ψυχῆς) μᾶς δωρήθηκε ἀπό τόν Θεό γιά νά κινηθοῦμε πρός Αὐτόν μέ ὁρμή καί προθυμία. Ἐμεῖς, ἀντιθέτως, χρησιμοποιοῦμε τόν θυμό γιά νά ἐκδικηθοῦμε καί νά ἐπιτεθοῦμε ἐναντίον τῶν συνανθρώπων μας. Ἡ ἐπιθυμία (τό ἐπιθυμητικό τῆς ψυχῆς) μᾶς δόθηκε ἀπό τόν Θεό γιά νά ἐπιθυμοῦμε, νά ἀγαποῦμε τόν Θεό. Ἐμεῖς, ἀντιθέτως, τήν χρησιμοποιοῦμε γιά νά ἐπιθυμήσουμε τά πράγματα τοῦ κόσμου· τίς σαρκικές ἠδονές, τά χρήματα καί τήν μάταιη κοσμική δόξα».

Νηστεία: σκοπός ή μέσο;

    Κλείνοντας, να μη ξεχνούμε πάνω από όλα τον παιδαγωγικό ρόλο της νηστείας που είναι ΜΕΣΟ, και όχι σκοπός, και στοχεύει δια της διατροφικής νηστείας στην νηστεία των κακών και στην αρετή της εγκράτειας. Εγκράτεια στην αποδυνάμωση των παθών και στην δυνατότητα να διακρίνεις και να ξέρεις που να βάζεις κάποια απαραίτητα όρια και να ορθώνεις και κάποια ΟΧΙ εκεί που πρέπει.

    Γι' αυτό, όπως ψάλλει η Εκκλησία την Καθαρά Δευτέρα στον Όρθρο αληθινή νηστεία είναι «ἡ ἀποξένωση ἀπό τά κακά, ἡ ἐγκράτεια τῆς γλώσσας, ἡ ἀποχή ἀπό τό θυμό, ὁ χωρισμός ἀπό τίς ἀνάρμοστες ἐπιθυμίες, τήν καταλαλιά, τό ψέμα καί τήν ἐπιορκία· ἡ ἐγκράτεια ἀπ᾿ αὐτά εἶναι νηστεία ἀληθινή καί εὐσπρόσδεκτη». Μακάρι τέτοια αληθινή νηστεία, πραγματική άσκηση ελευθερίας, να κάνουμε όλοι μας πάντα. Και κάθε φορά που νηστεύουμε να έχουμε υπόψιν τον λόγο του Χριστού μας: «῞Οταν νηστεύετε, νὰ μὴ γίνεστε σκυθρωποί, ὅπως οἱ ὑποκριτές, ποὺ παραμορφώνουν τὴν ὄψη τους γιὰ νὰ δείξουν στοὺς ἀνθρώπους πὼς νηστεύουν. Σᾶς βεβαιώνω πὼς ἔτσι ἔχουν κιόλας λάβει τὴν ἀνταμοιβή τους. Ἐσύ, ἀντίθετα, ὅταν νηστεύεις, περιποιήσου τὰ μαλλιά σου καὶ νίψε τὸ πρόσωπό σου, γιὰ νὰ μὴ φανεῖ στοὺς ἀνθρώπους ἡ νηστεία σου, ἀλλὰ στὸν Πατέρα σου, ποὺ βλέπει τὶς κρυφὲς πράξεις· καὶ ὁ Πατέρας σου, ποὺ βλέπει τὶς κρυφὲς πράξεις, θὰ σοῦ τὸ ἀνταποδώσει φανερά» (Ματθ. ιστ΄, 16-18). Αμήν.