ΝΗΣΤΕΙΑ: Άσκηση Ελευθερίας

Του Διακόνου Θεοδώρου Χατζηευστρατίου, της Ιεράς Μητροπόλεως Σερβίων και Κοζάνης.

Τι είναι η νηστεία;

    Η νηστεία είναι μία αποχή, μία αποχή πρώτα από συγκεκριμένες τροφές που οδηγεί στην αποχή από πάθη, κακές επιθυμίες και λογισμούς. Η νηστεία είναι η πρώτη εντολή του Θεού στον πρωτόπλαστο ανθρώπινο ζεύγος και σε καμία περίπτωση δεν αποτελεί «εφεύρημα των παπάδων».

    Η λέξη «νηστεία» είναι σύνθετη από το στερητικό «νη» που σημαίνει «μη» και το ρήμα «εσθίω» που σημαίνει «τρώω». Άρα, νηστεία σημαίνει δεν τρώω. Ο Θεός δίνει πρώτη και μοναδική εντολή στον άνθρωπο μέσα στην κατάσταση (τρόπος αγάπης, υπαρξιακής υγείας και ισορροπίας) και στον τόπο (κήπος της Εδέμ) του «Παραδείσου» να μην φάει από το δένδρο «τῆς γνώσεως τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ». Όχι για να τον βασανίσει, αλλά για να του φανερώσει ότι η ελευθερία δεν είναι κάτι δεδομένο αλλά δώρο του Θεού. Άρα, νηστεία και άνθρωπος είναι συνομήλικοι (Μέγας Βασίλειος, Περὶ νηστείας Α΄, PG 168A).

    Μέσα από την εντολή της νηστείας, αντιλαμβάνεται ο άνθρωπος ότι ασκείται στην ελευθερία, την εκλαμβάνει ως δώρο του Θεού και καταλαβαίνει πως δεν τον συμφέρει να φάει από τους καρπούς του δένδρου «τῆς γνώσεως τοῦ καλοῦ καὶ τοῦ κακοῦ», επειδή ακόμα είναι ανώριμος (νήπιος) πνευματικά. Όμως αυτήν την πορεία διέκοψε η πτώση του ανθρώπου με όλες εκείνες τις τραγικές συνέπειες στον άνθρωπο και στην υπόλοιπη φύση.

Γιατί νηστεύουμε;

    Νηστεύουμε επειδή είμαστε ερωτευμένοι με τον Χριστό. Αυτό σημαίνει ότι κάθε νηστεία είναι μία αναμονή και μία εκούσια στέρηση του ανθρώπου για να συναντηθεί με τον έρωτά του, τον Χριστό. Αυτό σημαίνει ότι, όταν ο άνθρωπος είναι ερωτευμένος με το πρόσωπο του έρωτα, που είναι ο Χριστός, ξεχνά ακόμα και να φάει και Τον περιμένει πως και πως. Ό,τι κάνουμε, λοιπόν, το κάνουμε από αγάπη για τον Χριστό.

    Γι΄ αυτό και η νηστεία κατανοείται μόνον σε έναν εκκλησιαστικό τρόπο ύπαρξης. Νηστεία μας λέει η Εκκλησία, νηστεύουμε. Κατάλυση μας λέει η Εκκλησία, καταλύουμε. Νηστεία ως ατομική επίδοση δεν υπάρχει στην Εκκλησία, αλλά στις ανατολικές θρησκείες (ινδουισμός, βουδισμός) που εκεί γίνονται σκληρότερες «νηστείες» από εμάς.

    Μπροστά στην μέγιστη θυσία που έκανες για εμάς, Χριστέ, δεν με πειράζει καθόλου να απέχω από κάποιες τροφές και ξέρω ότι απέχοντας από κάποιες τροφές, θα μάθω να απέχω και από τις κακές συνήθειες, τους λογισμούς και τις αδυναμίες μου. Νηστεύουμε με διάθεση θυσιαστικής αγάπης:

* την Τετάρτη «επειδή, Χριστέ μου, προδόθηκες»,

* την Παρασκευή «επειδή, Χριστέ μου, σταυρώθηκες»,

* 40 μέρες πριν το Πάσχα «επειδή πέρασες τα πάνδεινα για εμάς και μας ανέστησες»,

* 40 μέρες πριν τα Χριστούγεννα, «επειδή κενώθηκες από αγάπη και γεννήθηκες για εμάς»,

* 15 μέρες «επειδή, Παναγία μου, έγινες η Μητέρα του Θεού και δική μας Μητέρα»,

* Ανάλογα με το Πάσχα ημέρες «για Σένα, Άγιο Πνεύμα, που φώτισες τους Αποστόλους και συγκροτείς όλον των θεσμό της Εκκλησίας και πάντα μας φωτίζεις και μας καθοδηγείς»,

* 1 μέρα πριν τα Θεοφάνεια «για τους κατηχουμένους που πρόκειται να βαπτιστούν»,

* Ανήμερα του Τιμίου Σταυρού, «επειδή ισοδυναμεί με την Μεγάλη Παρασκευή»,

* Ανήμερα της απότομης της κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου, «για να τιμήσουμε εσένα, Τίμιε Πρόδρομε, που άνοιξες τον δρόμο για τον Χριστό και έγινες πρώτος ευαγγελιστής του Χριστού στον άδη».

    Ας το κατανοήσουμε ότι κάνουμε νηστεία επειδή είμαστε ερωτευμένοι με τον Χριστό. Όχι επειδή μου το επιβάλλει ένας ή περισσότεροι εκκλησιαστικοί Κανόνες. Η Εκκλησία θεσμοθετεί τον κανόνα για να διασφαλίσει την αγάπη και να ευεργετήσει τον άνθρωπο. Γι' αυτό και δεν μπορώ να κάνω νηστεία και να είμαι μίζερος. Δεν μπορώ να βλέπω στο ημερολόγιο ότι πλησιάζουν οι ημέρες της νηστείας και να κατσουφιάζω και να βάζω λογισμό «ποιός νηστεύει τώρα» ή «τι θα τρώω». Τέτοια νηστεία γίνεται υπό εσωτερική πίεση και δεν φέρνει τα επιθυμητά αποτελέσματα. 

Νηστεία: αποχή τροφών

    Νηστεία σημαίνει δεν βάζω εστία, δηλαδή δεν μαγειρεύω, πράγμα το οποίο σημαίνει ξηροφαγία. Νηστεία δεν είναι τα βιβλία με νηστίσιμες συνταγές μαγειρικής ή ζαχαροπλαστικής. O μακαριστός λειτουργιολόγος καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του ΑΠΘ Ιωάννης Φουντούλης σε ερώτηση «γιατί ελιές και όχι λάδι» απαντά τα εξής: «Η παλιά και αληθινή νηστεία συνίσταται στην πλήρη αποχή τροφής ή στην ξηροφαγία. Επειδή όμως αυτή δεν είναι δυνατόν να τηρηθεί στις μεγάλες περιόδους των νηστειών του εκκλησιαστικού έτους, λόγω δύσκολων συνθηκών ζωής ή έλλειψης ζήλου, έχουν στην πράξη επινοηθεί διάφορες διευκολύνσεις, ώστε να είναι δυνατή η εφαρμογή της νηστείας από όλους τους πιστούς.

    Στην αρχαία εποχή οι χριστιανοί μετά την ενάτη ώρα (3 μ.μ.) των νηστήσιμων ημερών κατέλυαν μόνο νερό και ψωμί. Σιγά-σιγά όμως όχι μόνο η διάρκεια της ολοκληρωτικής αποχής από τροφή περιορίστηκε στα συνηθισμένα και στις άλλες μέρες όρια. Γι' αυτό μετατέθηκαν και οι Εσπερινοί της Τεσσαρακοστής και οι Προηγιασμένες το πρωί αλλά και άλλα είδη τροφών άρχισαν να χρησιμοποιούνται, όπως οι καρποί, τα όσπρια, τα οστρακόδερμα, τα μαλάκια κ.ο.κ.

    Μέσα στα πλαίσια αυτά μπορεί να κατανοηθεί και το ότι τρώμε ελιές κατά τις ημέρες που δεν τρώμε λάδι, και αυγοτάραχο κατά τις ημέρες που απέχουμε από ψάρια. Για το πρώτο μπορούμε να επικαλεστούμε το λόγο ότι οι ελιές τρώγονται ως καρπός, ενώ η απαγόρευση του λαδιού αφορά στα φαγητά που παρασκευάζονται με λάδι. Για το δεύτερο η δικαιολογία είναι λιγότερο εύλογη, αφού δεν ισχύει το ίδιο για το γάλα ή τα αυγά, αλλά και αυτά απαγορεύονται κατά τις νηστείες μας ως «καρπός... καὶ γεννήματα ὧν ἀπεχόμεθα» κατά τον 56ο κανόνα της Πενθέκτης Οικουμενικής Συνόδου».

    Όσον αφορά το λάδι να προσθέσουμε και έναν τελευταίο λόγο που έχει να κάνει με τον τρόπο αποθήκευσης του ελαιόλαδου τα παλιά χρόνια. Κατά τα παρελθόντα έτη, που δεν υπήρχαν τενεκέδες, συνήθιζαν να αποθηκεύουν το λάδι σε ασκούς από δέρμα ζώων. Πίστευαν πως η επαφή του λαδιού με το δέρμα του ζώου το έκανε μη νηστίσιμο και άρα ακατάλληλο προς βρώση κατά την διάρκεια των πιο αυστηρών ημερών της νηστείας, ειδικά την Μεγάλη Εβδομάδα.

Διατεταγμένες νηστείες

    Πρέπει να σημειωθεί, πάντως, ότι, παρά τη θέσπιση συγκεκριμένων ημερών και περιόδων νηστείας από την Εκκλησία μας («ακρίβεια»), η ρύθμιση του θέματος για κάθε χριστιανό ξεχωριστά αφήνεται στη διάκριση των πνευματικών πατέρων, που ενεργούν κάποτε με συγκατάβαση («οικονομία») στην αδυναμία του ανθρώπου, και με γνώμονα πάντα το συμφέρον κάθε ψυχής.

Α. «Διατεταγμένες» νηστείες είναι οι εξής:

1)  Της Τετάρτης και της Παρασκευής: Ξηροφαγία, (εκτός από μεγάλες εορτές Αγίων που επιτρέπει λάδι και κρασί).

2)  Της Μεγάλης Τεσσαρακοστής, από την Καθαρά Δευτέρα μέχρι το Σάββατο του Λαζάρου: Ξηροφαγία (εκτός από Σάββατα και Κυριακές, οπότε επιτρέπονται λάδι και κρασί).

3)  Της Μεγάλης Εβδομάδος: Ξηροφαγία.

4)  Των Αγίων Αποστόλων, από την Δευτέρα μετά την Κυριακή των Αγίων Πάντων μέχρι τις 28 Ιουνίου: Αποχή από κρέας, γαλακτερά και αυγά. Επιτρέπεται το ψάρι (πλην, φυσικά, Τετάρτης και Παρασκευής).

5)  Του Δεκαπενταυγούστου, από την 1 μέχρι τις 14 Αυγούστου: Ξηροφαγία (εκτός από Σάββατα και Κυριακές, οπότε επιτρέπονται λάδι και κρασί, και της Μεταμορφώσεως, που καταλύεται ψάρι).

6) Των Χριστουγέννων, από τις 15 Νοεμβρίου μέχρι τις 24 Δεκεμβρίου:

α) Από τις 15 Νοεμβρίου μέχρι τις 17 Δεκεμβρίου καταλύουμε το ψάρι (πλην Τετάρτης και Παρασκευής).

β) Από τις 18 μέχρι τις 24 Δεκεμβρίου γίνεται κατάλυση μόνο σε λάδι και κρασί (πάντοτε πλην Τετάρτης και Παρασκευής).

    Οι κατηγορίες καταλύσεως της νηστείας είναι τέσσερις: α) Κατάλυση «εις πάντα», β) κατάλυση αυγών και γαλακτοκομικών προϊόντων, γ) κατάλυση «ιχθύος» και δ) κατάλυση «οίνου και ελαίου».

Η δύναμη της νηστείας

    Ο Χριστός, μαζί με την προσευχή, τοποθετεί και την νηστεία στην δυνατότητα εκδίωξης του διαβόλου και των ενεργειών του. Άρα, η νηστεία, μαζί με την προσευχή, αποτελεί ένα ισχυρότατο όπλο κατά του διαβόλου και των δαιμόνων του. Το βλέπουμε ξεκάθαρα στην περίπτωση του δαιμονισμένου νέου πού λέει: «Αυτό το δαιμονικό γένος δεν μπορεί να διωχθεί με κανένα άλλο μέσο, παρά μόνο με την προσευχή και την νηστεία» (Μάρκ. 9:29). 

    Την δύναμη της νηστείας περιγράφει μέσα από άγια πρόσωπα και γεγονότα ο Μέγας Βασίλειος στον Α΄ «Περὶ νηστείας» λόγο του: «Η ζωή του Τιμίου Προδρόμου ήταν μια συνεχής νηστεία. Δεν είχε ούτε κρεβάτι ούτε τραπέζι ούτε κτήματα ούτε ζώα ούτε αποθήκες τροφίμων ούτε τίποτ’ άλλο, απ’ αυτά που θεωρούνται απαραίτητα για τη ζωή. Γι’ αυτό όμως ο Κύριος διακήρυξε πως ήταν «ο σπουδαιότερος απ’ όσους γέννησαν ποτέ γυναίκες» (Ματθ. 11:11). Η νηστεία ανέβασε στον τρίτο ουρανό και τον απόστολο Παύλο, που την απαρίθμησε ανάμεσα στα καυχήματα για τις θλίψεις του (Β' Κορ. 11:27). Για όλες όμως τις αρετές, κορυφαίο τύπο και υπογραμμό έχουμε τον ίδιο τον Κύριο. Ο Κύριος λοιπόν, έπειτα από νηστεία σαράντα ημερών, άρχισε το έργο του εδώ στη γη (Ματθ. 4:2). Πρώτα οχύρωσε και εξό­πλισε με την νηστεία το σώμα, που πήρε για χάρη μας, κι ύστερα δέχτηκε τους πειρασμούς του διαβόλου. [...] Ο Μωυσής, για να πάρει τη νομοθεσία για δεύτερη φορά, χρειάστηκε και δεύτερη νηστεία (Εξ. 34:28). Οι Νινευίτες, αν δεν είχαν νηστέψει οι ίδιοι και τα ζώα τους, δεν θα είχαν γλυτώσει την καταστροφή (Ιων. 3:4-10). Όσο οι Ισραηλίτες έμεναν ικανοποιημένοι μόνο με το μάννα, νικούσαν τους εχθρούς τους και κανείς τους δεν αρρώσταινε. Όταν όμως θυμήθηκαν τις χύτρες με τα κρέατα και νοστάλγησαν τη δουλεία στην Αίγυπτο, τιμωρήθηκαν. Πέθαναν στην έρημο και δεν αξιώθηκαν να δουν τη γη της επαγγελίας (Αριθ. 11:33-34). Η απόλαυση άφθονης και λιπαρής τροφής δημιουργεί στην ψυχή αναθυμιάσεις, που, σαν ένα πυκνό σύννεφο καπνού, εμποδίζουν το νου ν’ αντικρύσει τις ελλάμψεις του Παναγίου Πνεύματος.

    Μην περιορίζεις όμως την αρετή της νηστείας μόνο στη δίαιτα. Αληθινή νηστεία δεν είναι μόνο η αποχή από ορισμένα φαγητά, αλλά και η αποξένωση από τα πάθη και τις αμαρτίες: Να μην αδικήσεις κανένα. Να συγχωρήσεις τον πλησίον σου για τη λύπη που σου προξένησε, για το κακό που σου έκανε, για τα λεφτά που σου χρωστάει. Διαφορετικά, μολονότι δεν τρως κρέας, τρως τον ίδιο τον αδελφό σου. Μολονότι εγκρατεύεσαι στο κρασί, δεν εγκρατεύεσαι στις κακολογίες. Μολονότι νηστεύεις ως το βράδυ, ξοδεύεις την ημέρα σου στα δικαστήρια. Η Αγία Γραφή αναφέρει: «Αλίμονο σ’ αυτούς που μεθάνε χωρίς κρασί» (Ησ. 28:1). Τέτοια μέθη είναι π.χ. ο θυμός, που κάνει την ψυχή να παραφρονήσει. Είναι επίσης ο φόβος, που παραλύει τη διάνοια. Γενικά, κάθε πάθος που ζαλίζει το νου, είναι και μια μέθη. Ο οργισμένος μεθάει με το πάθος του. Δεν σκέφτεται ποιους έχει μπροστά του. Σαν να πολεμάει μέσα στη νύχτα, αρπάζει το καθετί, σκοντάφτει στον καθένα. Δεν ξέρει τι λέει, βρίζει, χτυπάει, απειλεί, ορκίζεται, κραυγάζει» (Μέγας Βασίλειος, Περὶ νηστείας, Α΄ 169C-D, 177C, 181B-C).

Νηστεία: παθοκτόνος και όχι σωματοκτόνος

    Η νηστεία είναι «παθοκτόνος» και όχι «σωματοκτόνος». Αυτό σημαίνει δεν σκοτώνει το σώμα αλλά ότι σκοτώνει τα πάθη. Δεν σκοτώνω λοιπόν το σώμα μου με νηστεία που ενδεχομένως μπορεί να βλάψει τον οργανισμό μου, επειδή έχω κάποια ασθένεια και συμμαρτυρεί επιβεβαιωμένη ιατρική συμβουλή. Σκοτώνω, όμως, τα πάθη μου. Σκοτώνω τα πάθη σημαίνει ότι μεταμορφώνω τα πάθη. Τα πάθη είναι, κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, εφεκτικές, ερωτικές, πνευματικές δυνάμεις της ψυχής, οι οποίες ξεστρατίζουν και αντί να απευθύνονται στον Θεό και στον πλησίον, προσκολλώνται, κάνουν τον άνθρωπο να προσκολλάται σε αντικείμενα και σε πρόσωπα πόθου και πάθους. Στόχος της νηστείας, της αγρυπνίας και της προσευχής είναι να πάρει αυτές τις δυνάμεις και να τις προσανατολίσει σωστά, όσο κι αν μας πονέσει αυτό. Γιατί κάθε θεραπεία ενός πάθους έχει πολύ πόνο μέσα μας...

    Για να το καταλάβουμε καλύτερα την φύση και την μεταμόρφωση των παθών, ας διαβάσουμε ένα απόσπασμα γι΄ αυτό το θέμα από τον Όσιο Παΐσιο τον Αγιορείτης «Ἐγώ τά πάθη τά βλέπω σάν δυνάμεις τῆς ψυχῆς. Ὁ Θεός δέν δίνει ἐλαττώματα, ἀλλά δυνάμεις. Ὅταν, ὅμως, δέν ἀξιοποιοῦμε αὐτές τίς δυνάμεις γιά τό καλό, ἔρχεται τό ταγκαλάκι καί τίς ἐκμεταλλεύεται καί αὐτές γίνονται πάθη, καί ὕστερα γκρινιάζουμε, τά βάζουμε μέ τόν Θεό. Ἐνῷ, ἐάν τίς ἀξιοποιήσουμε, στρέφοντάς τες ἐναντίον τοῦ κακοῦ, μᾶς βοηθοῦν στόν πνευματικό ἀγῶνα. Ἄρα τά πάθη προέρχονται ἀπό τήν κακή χρήση τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς: τοῦ λογιστικοῦ, τοῦ θυμικοῦ καί τοῦ ἐπιθυμητικοῦ. Ὁ νοῦς (τό λογιστικό τῆς ψυχῆς) μᾶς δωρήθηκε ἀπό τόν Θεό γιά νά προσευχόμαστε ἀδιάλειπτα, νά γνωρίζουμε τόν Θεό καί τά τοῦ Θεοῦ· καί ὅχι νά μετεωριζόμαστε σέ ποικίλους ἀλλοτριωτικούς λογισμούς, πού μᾶς ὁδηγοῦν στήν ἁμαρτία. Ὁ θυμός (τό θυμικό τῆς ψυχῆς) μᾶς δωρήθηκε ἀπό τόν Θεό γιά νά κινηθοῦμε πρός Αὐτόν μέ ὁρμή καί προθυμία. Ἐμεῖς, ἀντιθέτως, χρησιμοποιοῦμε τόν θυμό γιά νά ἐκδικηθοῦμε καί νά ἐπιτεθοῦμε ἐναντίον τῶν συνανθρώπων μας. Ἡ ἐπιθυμία (τό ἐπιθυμητικό τῆς ψυχῆς) μᾶς δόθηκε ἀπό τόν Θεό γιά νά ἐπιθυμοῦμε, νά ἀγαποῦμε τόν Θεό. Ἐμεῖς, ἀντιθέτως, τήν χρησιμοποιοῦμε γιά νά ἐπιθυμήσουμε τά πράγματα τοῦ κόσμου· τίς σαρκικές ἠδονές, τά χρήματα καί τήν μάταιη κοσμική δόξα».

Νηστεία: σκοπός ή μέσο;

    Κλείνοντας, να μη ξεχνούμε πάνω από όλα τον παιδαγωγικό ρόλο της νηστείας που είναι ΜΕΣΟ, και όχι σκοπός, και στοχεύει δια της διατροφικής νηστείας στην νηστεία των κακών και στην αρετή της εγκράτειας. Εγκράτεια στην αποδυνάμωση των παθών και στην δυνατότητα να διακρίνεις και να ξέρεις που να βάζεις κάποια απαραίτητα όρια και να ορθώνεις και κάποια ΟΧΙ εκεί που πρέπει.

    Γι' αυτό, όπως ψάλλει η Εκκλησία την Καθαρά Δευτέρα στον Όρθρο αληθινή νηστεία είναι «ἡ ἀποξένωση ἀπό τά κακά, ἡ ἐγκράτεια τῆς γλώσσας, ἡ ἀποχή ἀπό τό θυμό, ὁ χωρισμός ἀπό τίς ἀνάρμοστες ἐπιθυμίες, τήν καταλαλιά, τό ψέμα καί τήν ἐπιορκία· ἡ ἐγκράτεια ἀπ᾿ αὐτά εἶναι νηστεία ἀληθινή καί εὐσπρόσδεκτη». Μακάρι τέτοια αληθινή νηστεία, πραγματική άσκηση ελευθερίας, να κάνουμε όλοι μας πάντα. Και κάθε φορά που νηστεύουμε να έχουμε υπόψιν τον λόγο του Χριστού μας: «῞Οταν νηστεύετε, νὰ μὴ γίνεστε σκυθρωποί, ὅπως οἱ ὑποκριτές, ποὺ παραμορφώνουν τὴν ὄψη τους γιὰ νὰ δείξουν στοὺς ἀνθρώπους πὼς νηστεύουν. Σᾶς βεβαιώνω πὼς ἔτσι ἔχουν κιόλας λάβει τὴν ἀνταμοιβή τους. Ἐσύ, ἀντίθετα, ὅταν νηστεύεις, περιποιήσου τὰ μαλλιά σου καὶ νίψε τὸ πρόσωπό σου, γιὰ νὰ μὴ φανεῖ στοὺς ἀνθρώπους ἡ νηστεία σου, ἀλλὰ στὸν Πατέρα σου, ποὺ βλέπει τὶς κρυφὲς πράξεις· καὶ ὁ Πατέρας σου, ποὺ βλέπει τὶς κρυφὲς πράξεις, θὰ σοῦ τὸ ἀνταποδώσει φανερά» (Ματθ. ιστ΄, 16-18). Αμήν.